Żywienie chorych na cukrzycę

Dieta to pojęcie, które powszechnie kojarzone jest z restrykcjami, a słowo to wywodzące się z języka greckiego, oznacza po prostu sposób żywienia (ze starogreckiego diaita – styl życia). Dieta to sposób odżywiania o ustalonym doborze pokarmów pod względem jakości, ilości i urozmaicenia dostosowanym do potrzeb organizmu z uwzględnieniem wieku, płci, stanu fizjologicznego, trybu życia oraz rodzaju pracy. Pacjent, dowiadując się, że zachorował na cukrzycę, otrzymuje w tym samym momencie informację, że musi zmienić swój styl życia, czyli zmniejszyć ilość spożywanych pokarmów i zwiększyć aktywność fizyczną. Zdarza się niestety, że chory nie uzyskuje nawet takiej informacji i rozpoczyna się u niego farmakoterapię bez próby przedstawienia składowych leczenia behawioralnego, które stanowi podstawę leczenia każdego rodzaju cukrzycy niezależnie od stosowanej farmakoterapii. Nie tylko wśród chorych, ale również wśród lekarzy pokutuje nadal określenie „dieta cukrzycowa”. Chory na cukrzycę pod tym pojęciem często rozumie „niejedzenie smażonego”, co oznacza stosowanie lekkostrawnej, bogatej w węglowodany diety wątrobowej. Zatem pojęcie to jest mylące, ponieważ chorzy nie wiedzą, które produkty to węglowodany, i nie zdają sobie sprawy, że to właśnie po ich spożyciu rośnie stężenie glukozy we krwi, a tym samym nie wiedzą, co należy ograniczać w dziennej diecie. 

Leczenie behawioralne cukrzycy to oprócz aktywności fizycznej zdrowy sposób odżywiania, czyli zdrowa dieta, oraz aktywność fizyczna. Celem leczenia behawioralnego jest utrzymanie prawidłowego wyrównania glikemii, ale również uzyskanie bądź utrzymanie prawidłowej masy ciała. Rzetelne szkolenie na temat żywienia powinno zostać przeprowadzone już w momencie stwierdzenia choroby. Co więcej, wiedza ta musi być okresowo weryfikowana i uzupełniana. Niestety, chorym łatwiej jest przyjąć tabletkę obniżającą stężenie glukozy we krwi nawet kilka razy dziennie niż zmienić swój, utrwalony od lat, sposób żywienia. 

Zapotrzebowanie energetyczne organizmu

Idealnie jeśli dostarczana wraz z pożywieniem ilość energii równoważy wszystkie wydatki energetyczne. Wówczas można utrzymać właściwą masę ciała. Należy mieć na względzie, że po 40. roku życia tempo podstawowej przemiany materii obniża się o 2–3% na każdą następną dekadę, co wymusza zmniejszenie ilości przyjmowanych kalorii w ciągu dnia, jeżeli chce się utrzymać prawidłową masę ciała. Średni wiek chorych, w którym rozpoznawana jest cukrzyca typu 2, to 50–60 lat. Chorzy wyjściowo zazwyczaj są otyli lub z nadwagą, celowe zatem jest zastosowanie już na wstępie diety redukującej masę ciała. Przyjmuje się, że dobowe spożycie kalorii dla osoby w średnim wieku niepracującej fizycznie, która ma prawidłową masę, powinno wynosić ok. 1500 kcal dla kobiet i 1800 kcal. W przypadku osoby chcącej zmniejszyć swoją masę ciała dobowe spożycie nie powinno przekraczać 1200 kcal u kobiet, a w przypadku u mężczyzn 1500 kcal/dobę. Najlepiej dochodzić do zalecanego dziennego spożycia kalorii stopniowo. Zmniejszenie kaloryczności diety początkowo o 500, a następnie o 1000 kcal/dobę pozwala stopniowo redukować masę ciała o 2–4 kg/miesiąc, co jest najbardziej zalecanym tempem chudnięcia. Zbyt szybka redukcja masy ciała jest skutkiem odwodnienia komórek i utraty beztłuszczowej masy ciała (tj. tkanki mięśniowej) zamiast masy tłuszczowej, a to warunkuje wystąpienie efektu jo-jo w przyszłości. Dobowe zapotrzebowanie kaloryczne w zależności od wieku, aktualnej masy ciała oraz poziomu aktywności fizycznej przedstawiono w tab. 1.

Dlaczego należy jadać częściej mniejsze porcje?

Najlepiej jeśli spożywa się 4–5 posiłków na dobę, ponieważ trawienie i wchłanianie pokarmów wymaga wydatkowania przez organizm energii, jest to zatem bardziej korzystne niż 1–2 posiłki/dobę, co jest typowe dla populacji chorych aktywnych zawodowo. Procentowy rozkład kalorii w dziennej diecie przedstawiono w tab. 2.

Tab. 1. Zapotrzebowanie kaloryczne w zależności  od aktywności [4]

Należna masa ciała według wzoru Broca  (Mężczyźni: należna m.c. (kg) = [wzrost (cm) – 100] * 0,9. Kobiety: należna m.c. (kg) = [wzrost (cm) – 100] * 0.85;  dla wzrostu: 160–190 cm.

Tab. 2. Rozkład energii w posiłkach w ciągu doby

Piramida zdrowego żywienia

Zgodnie z zasadami zdrowego żywienia dieta powinna być prawidłowo zbilansowana, tak aby węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym stanowiły 50%, tłuszcze 30%, a białko 20% dziennego spożycia. W prosty sposób udział procentowy produktów w dziennej diecie prezentuje piramida zdrowego żywienia, która obrazuje, czego można jeść więcej, a co należy ograniczyć. Aktualną Piramidę Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej według Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie przedstawia ryc. 1. W piramidzie tej zwraca przede wszystkim uwagę zmiana dotycząca spożycia węglowodanów. Poprzednio przez lata podstawę piramidy stanowiły produkty pochodzenia zbożowego, co w praktyce przekładało się na spore ilości spożywanych w ciągu dnia kanapek. Obecnie zaleca się, aby to głównie warzywa stanowiły podstawę naszych posiłków.

Węglowodany

Węglowodany, stanowiąc ok. 50% dziennego zapotrzebowania kalorycznego, w największym stopniu wpływają na wartość poposiłkowej glikemii u chorych na cukrzycę. Dlatego celowe jest, aby chorzy wiedzieli o nich jak najwięcej. Zdrowy sposób żywienia wiąże się z ograniczeniem węglowodanów prostych do minimum, dzięki czemu nie dochodzi do nadmiernej stymulacji trzustki do wyrzutu insuliny. U chorych na cukrzycę typu 2 jest to szczególnie ważne, ponieważ w początkowym etapie choroby dochodzi do zaburzenia pierwszej fazy wydzielania insuliny (wyrzut insuliny zmagazynowanej w ziarnistościach), co uniemożliwia w zasadzie osiągnięcie prawidłowego poziomu glikemii po spożyciu szybko wchłaniających się węglowodanów prostych. Z kolei faza druga wydzielania insuliny wynikająca z syntezy hormonu de novo jest zbyt wydłużona, co wiąże się z ryzykiem wystąpienia hipoglikemii reaktywnej w późniejszym okresie po słodkim lub obfitym posiłku. Zgodnie z nową Piramidą Zdrowego Żywienia i Aktywności Fizycznej w codziennej diecie powinny przeważać warzywa, a nie pieczywo, makaron, kasza czy ryż. Podział węglowodanów na proste i złożone zawarto w tab. 3.

Wymiennik węglowodanowy

Chorzy na cukrzycę typu 1 są szczegółowo szkoleni z zakresu wiedzy o węglowodanach. Posługują się oni w codziennej praktyce pojęciem wymiennika węglowodanowego, aby szacować ilość przyjmowanych w posiłkach węglowodanów. Jeden wymiennik węglowodanowy (1 WW) to taka ilość produktu spożywczego, która zawiera 10 g węglowodanów przyswajalnych (bez błonnika pokarmowego). Spożycie 1 WW podnosi stężenie glukozy w surowicy krwi o ok. 40 mg/dl. Jeden WW to m.in. 1 kromka chleba razowego o wym. 10 × 10 × 1 cm, 10 paluszków, 1 szklanka mleka, 1 małe jabłko. Powszechnie dostępne są tabele z obliczoną zawartością węglowodanów w produktach spożywczych. Chorzy na cukrzycę typu 1 z założenia dobrze przeszkoleni z zasad zdrowego żywienia i liczenia węglowodanów potrafią samodzielnie dopasowywać dawki insuliny do posiłków. Celem leczenia jest utrzymanie właściwego wyrównania glikemii i prawidłowej masy ciała. W przypadku cukrzycy typu 2 wiedza na temat WW może być przydatna u chorych leczonych wielokrotnymi wstrzyknięciami insuliny.

Tab. 3. Praktyczny podział węglowodanów