W dzisiejszych czasach cukrzyca jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób metabolicznych w Polsce i na świecie, a liczba chorych cały czas wzrasta. Utrzymujący się długotrwale wysoki poziom stężenia glukozy we krwi (na czczo, między lub wyłącznie po zjedzonych posiłkach) jest efektem upośledzonego wydzielania insuliny lub jego braku. Mogą również zadziałać inne czynniki zaburzające działanie wspomnianego hormonu.
POLECAMY
Jednym z częstszych powikłań cukrzycy jest stopa cukrzycowa, a dokładniej: zespół stopy cukrzycowej. U około 1% pacjentów dochodzi do amputacji kończyny dolnej, głównie na skutek lekkomyślności i beztroskiego podejścia do problemu chorego oraz w związku z nieprzestrzeganiem przez niego zaleceń profilaktycznych i leczniczych. Wielu pacjentów bagatelizuje pierwsze zmiany skórne i naczyniowe pojawiające się na palcach stóp, tym samym narażając się w późniejszym okresie na dłuższe i bardziej agresywne leczenie.
Stopa cukrzycowa – przyczyny i czynniki ryzyka
Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zespół stopy cukrzycowej oznacza obecność infekcji, owrzodzenia (rany), destrukcji głębokich tkanek z obecnością cech neuropatii oraz niedokrwienia o różnym stopniu zaawansowania.
Stopa cukrzycowa objawia się zazwyczaj zniekształceniem, owrzodzeniem, martwicą i zakażeniem.
Głównym czynnikiem ryzyka jest polineuropatia cukrzycowa, czyli grupa zaburzeń wieloobjawowych, powstałych na skutek uszkodzenia różnych części układu nerwowego. Nie bez znaczenia jest również masa ciała. Wykazano bowiem dodatnią korelację między podwyższonym wskaźnikiem masy ciała a występowaniem zespołu stopy cukrzycowej. Dużą rolę w zmniejszaniu powikłań związanych z rozwojem stopy cukrzycowej odgrywają także zdrowe nawyki żywieniowe i ich przestrzeganie. Wśród pozostałych czynników ryzyka stopy cukrzycowej wspomnieć należy:
- nefropatię cukrzycową,
- deformacje stóp,
- obrzęki i niedokrwienia kończyn dolnych,
- nawracające mikrourazy,
- niewłaściwie dopasowane obuwie,
- zły stan higieny,
- palenie papierosów.
Rodzaje stopy cukrzycowej
W wyniku długotrwałej i nieustabilizowanej cukrzycy dochodzi do uszkodzenia naczyń krwionośnych i włókien nerwowych, które prowadzą do powstania owrzodzeń w obrębie stopy o trojakim charakterze:
- neuropatycznym, będące efektem oddziaływania kilku czynników naraz, między innymi zaburzeń czucia, czy zmiany w budowie stopy, skutkujące powstawaniem mikrouszkodzeń, a w konsekwencji przyczyniające się do rozwoju owrzodzeń i powikłań związanych z toczącą się infekcją;
- naczyniowym, prowadzące do niedokrwienia kończyn dolnych, a w konsekwencji do zmian w wyglądzie skóry i paznokci. Noga cukrzycowa o charakterze naczyniowym dotyczy około 15% przypadków z zespołem stopy cukrzycowej (ZSC);
- mieszanym, dotykające pacjentów najczęściej. W opisywanym przypadku chory zmaga się jednocześnie z zaburzeniami neuropatycznymi i problemami z ukrwieniem stopy.
Postawienie odpowiedniej diagnozy jest niezwykle istotne zarówno z punktu widzenia chorego, jak i lekarza. Pozwala bowiem na wdrożenie celowanego sposobu leczenia i najlepszej terapii żywieniowej.
Zalecenia dietetyczne w zespole stopy cukrzycowej
Dieta stanowi nieodzowny element terapeutyczny leczenia cukrzycy i jej powikłań, w tym zespołu stopy cukrzycowej. Dobór odpowiednich produktów pozwala na lepszą kontrolę glikemii oraz wspiera proces gojenia się ran. Do najważniejszych zasad diety należą:
- węglowodany złożone kosztem cukrów prostych
Węglowodany złożone są głównym źródłem energii dla naszego organizmu i w przypadku osób zmagających się z cukrzycą powinny stanowić przynajmniej 45% wartości energetycznej diety w ciągu całego dnia. Zaleca się, by źródłem opisywanych węglowodanów były przede wszystkim produkty pełnoziarniste, bogate zarówno w błonnik pokarmowy, jak i witaminy z grupy B. Mowa tu głównie o pieczywie żytnim razowym, orkiszowym pełnoziarnistym, gruboziarnistych kaszach takich jak kasza gryczana, pęczak czy bulgur. Do codziennego menu włączyć można również płatki owsiane górskie, makaron razowy oraz ryż dziki bądź brązowy.
Według zaleceń klinicznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) z 2022 r. dotyczących postępowania u chorych na cukrzycę powinno dążyć się do tego, aby minimalna dzienna podaż błonnika pokarmowego wynosiła 25 g dziennie. Zwiększenie spożycia włókna pokarmowego można osiągnąć poprzez spożywanie co najmniej 2 porcji pełnoziarnistych produktów zbożowych oraz 3 porcji warzyw bogatych w błonnik. Co to oznacza w praktyce? Na przykład uwzględnienie w dziennym menu osoby z cukrzycą: ½ szklanki płatków zbożowych, 1 kromki chleba pełnoziarnistego, 1 większego pomidora, średniej papryki 3 większe róże brokuła bądź kalafiora.
Odpowiednia podaż błonnika pokarmowego niesie za sobą wiele korzyści zdrowotnych. Zapobiega skokom glukozy po spożytym posiłku, daje sytość na dłużej oraz wspomaga obniżanie poziomu ogółem cholesterolu we krwi i frakcji LDL, co jest szczególnie istotne w przypadku pacjentów zmagających się dodatkowo z hipercholesterolemią.
Zwiększając spożycie węglowodanów złożonych, należy jednocześnie ograniczyć do minimum podaż cukrów prostych, serwowanych w postaci słodkości, żywności mocno przetworzonej, jak również cukru dodanego do potraw w formie miodu, syropów czy soków.
- warzywa i owoce o średnim i niskim indeksie glikemicznym
Warzywa w miarę możliwości i stanu zdrowia chorego powinny być obecne w każdym posiłku. Najlepiej by były one spożywane w postaci surowej; te podawane w formie rozgotowanej i mocno rozdrobnionej będą miały wyższy indeks glikemiczny. Chory zmagający się z zespołem stopy cukrzycowej powinien dążyć do spożywania warzyw i owoców znajdujących się w grupie niskiego i średniego IG (indeksu glikemicznego). Co warto podkreślić, według najnowszych rekomendacji nie należy unikać gotowanej marchewki, najlepiej na półtwardo, gdyż jej indeks glikemiczny waha się między 39-49, plasując się tym samym w grupie niskiego IG.
Oprócz gotowania i rozdrabniania wpływ na poziom glukozy we krwi mają również inne formy obróbki warzyw i owoców. Młode warzywa bulwiaste, krócej przechowywane, będą bardziej polecane chorym z cukrzycą niż te bardziej dojrzałe. Również serwowanie warzyw w formie pieczonej może wspomóc walkę z cukrzycą.
Owoce również mogą pojawić się w jadłospisie chorego ze stopą cukrzycową. Wartym podkreślenia jest fakt, że nie są one tylko źródłem fruktozy, ale również błonnika pokarmowego, wielu witamin i składników mineralnych oraz związków aktywnych biologicznie o silnym działaniu przeciwutleniającym. Dzięki dodatkowi do owoców z wyższym IG produktu bogatego w tłuszcze, np. orzechów niesolonych, pestek dyni i słonecznika bądź jogurtu naturalnego, można zmniejszyć wyrzuty insuliny i zadbać tym samym o ustabilizowanie poziomu glukozy we krwi.
- pełnowartościowe białko
Ilość białka w diecie chorego z zespołem stopy cukrzycowej powinna być dobrana indywidualnie. U większości pacjentów jednak dąży się, by białko stanowiło około 15-20% dziennej energii pochodzącej z całodobowej diety.
Źródłem wspomnianego makroskładnika mogą być: ryby, chude mięso drobiowe, mleko i produkty mleczne oraz jaja. Warto również zwrócić uwagę na większy udział białka pochodzenia roślinnego. Mowa tu między innymi o soczewicy, cieciorce czy fasoli. Wykorzystanie roślin strączkowych powinno być jednak dostosowane do stanu zdrowia chorego i kondycji jego przewodu pokarmowego.
- tłuszcze roślinne
Oprócz ilości spożywanych tłuszczów w diecie szczególny akcent należy postawić na jakość zjadanych kwasów tłuszczowych. Tłuszcze powinny stanowić około 25-40% wartości energetycznej diety. Pacjent zmagający się z zespołem stopy cukrzycowej powinien postawić w swoim menu na oleje roślinne, ryby morskie, siemię lniane czy nasiona (pestki dyni bądź słonecznika).
Bezwzględnie należy unikać izomerów trans, oznaczonych na żywności wysokoprzetworzonej jako tłuszcze częściowo utwardzane bądź tłuszcze częściowo uwodornione.
Oprócz elementu stałego posiłków należy również zadbać o odpowiednie nawodnienie organizmu. Najlepiej pod postacią wody lub lekko parzonych herbat bądź ziół takich jak morwa biała.
W sytuacji, gdy stan zdrowia pacjenta nie pozwala na pokrycie zwiększonego zapotrzebowania na energię, białko oraz pozostałe składniki odżywcze przy zastosowaniu tradycyjnej diety, warto rozważyć, po konsultacji z lekarzem i pod jego ścisłym nadzorem, uzupełnienie jadłospisu w żywność specjalnego przeznaczenia medycznego.
Bibliografia:
Dębosz M., Humańska M.: „Styl życia osób chorych na cukrzycę a występowanie u nich zespołu stopy cukrzycowej”, 2017:3(2), www.pwod.pwszplock.pl
Mienicka A.: „Zespół stopy cukrzycowej – wyzwanie nie tylko dla pacjenta”, Współczesna Dietetyka, 19/2018.
Mrozikiewicz-Rakowska B i wsp.: „Postępowanie z chorym z zespołem stopy cukrzycowej – wytyczne Polskiego Towarzystwa Leczenia Ran 2021: część 1”, Leczenie Ran 2021; 18 (3): 71-114.
Polskie Towarzystwo Diabetologiczne, Zalecenia kliniczne postępowania u chorych na cukrzycę 2022, Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, „Curr Top Diabetes” 2022; 2(1), s. 1–134.
